- λογοτεχνία
- Η ενασχόληση με τον έντεχνο λόγο καθώς και το σύνολο των γραπτών κειμένων της γλώσσας μιας χώρας, μιας εποχής (ή και ευρύτερων συνόλων) που έχουν συνταχθεί με πρόθεση τη δημιουργία αισθητικών αξιών – ή ακόμα και χωρίς πρόθεση, φτάνουν κάποτε σε αυτό το αποτέλεσμα.
Η λογοτεχνική δραστηριότητα παρουσιάζει δύο όψεις: από το ένα μέρος είναι δημιουργία, και κάθε λογοτεχνικό έργο μπορεί να μελετηθεί ως μαρτυρία του επινοητικού πνεύματος του συγγραφέα· από το άλλο μέρος είναι τεκμήριο μιας ορισμένης στιγμής του πολιτισμού και αποτελεί κοινωνιολογικό φαινόμενο. Στις απαρχές του, κάθε πολιτισμός, όσο υποτυπώδης και αν είναι, παρουσιάζει μια προφορική λ., που εκφράζει τη μυθική μνήμη του και συγχρόνως την καθημερινή του σοφία, δηλαδή την εμπειρία του πιο μακρινού παρελθόντος και του πιο άμεσου παρόντος. Η γενίκευση της γραφής δημιούργησε, αργότερα, μεγάλα κείμενα, όπως τα ομηρικά ποιήματα, το Μπέογουλφ, τη Ραμαγιάνα, που αποτελούν τον θησαυρό των λαϊκών λ. Στους αρχαϊκούς πολιτισμούς, η θρησκεία αποτέλεσε το θεμέλιο της πολιτείας και οι χρονικογράφοι ή αυτοί που απήγγειλαν ποιήματα συνδέονταν στενά με το ιερατείο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι πρώτες μορφές της λ. αποτελούσαν αναπόσπαστο τμήμα της θρησκευτικής ζωής, είτε επρόκειτο για μεγάλα ιερά βιβλία (η εβραϊκή Βίβλος, η βαβυλωνιακή Ενούμα, η περσική Αβέστα ή οι ινδικές Βέδες) είτε για μια παραγωγή μεγάλης έκτασης (το Βιβλίο των νεκρών στην Αίγυπτο, το κινεζικό Γι-κινγκ, οι βεδικοί ύμνοι). Κυριαρχούσαν τότε οι μυθολογικές αφηγήσεις, που εξέφραζαν σε βάθος τη διάρθρωση της κοινότητας, οι ύμνοι και οι τελετουργικές εκδηλώσεις. Η μετάβαση από το προφορικό στάδιο στο γραπτό πραγματοποιήθηκε, ανάλογα με τον πολιτιστικό χώρο, με πολύ διαφορετικό τρόπο, παντού όμως είχε την ίδια σημασία. Έργο των λογοτεχνών είναι να δίνουν στην κοινότητα συνείδηση του εαυτού της και της συνοχής της.
Μια πρώτη αλλαγή στη λ. πραγματοποιήθηκε την περίοδο κατά την οποία, χάρη σε υλικές και πνευματικές προόδους, το θρησκευτικό θεμέλιο της πολιτείας διαφοροποιήθηκε και εκδηλώθηκε με αδιάκοπα αυξανόμενο σφρίγος η μη θρησκευτική δραστηριότητα του πνεύματος. Απέναντι στις εσωτερικές ανάγκες της κοινότητας, στις οποίες η θρησκεία έδινε μια απάντηση, προέβαλαν οι ολοένα πιο σύνθετες ανάγκες του ατόμου. Πρόκειται για το μεγάλο γεγονός που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα στα μέσα της 1ης χιλιετίας π.Χ. Κατά ένα μεγάλο μέρος, ο ελληνικός πολιτισμός αναζήτησε τη βαθύτερη σημασία του στο λογοτεχνικό έργο· η τάξη των διανοητών, μέσω των μεγάλων τραγικών, των φιλοσόφων και των ποιητών, έδωσε στην πολιτεία το θεμέλιο και τη φωνή της. Αυτήν ακριβώς την εποχή, σε μια σειρά μεμονωμένων περιπτώσεων που ενσωματώθηκαν στην κοινωνική ιστορία, διαμορφώθηκαν όλα τα είδη της τέχνης του λόγου: φιλοσοφία, μυθιστόρημα, τραγωδία.
Οι δρόμοι που οδήγησαν από την καθαρά θρησκευτική λ. της πρώτης εποχής στη διαφοροποιημένη λ. των μεγάλων πνευματικών πολιτισμών είναι περίπου οι ίδιοι στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, στην Ινδία ή στην Κίνα των κλασικών περιόδων τους. Τη συλλογική καλλιέργεια των πρωτόγονων κοινωνιών αντικατέστησε στις εξελιγμένες κοινωνίες μια διαφοροποιημένη καλλιέργεια. Στο ανώτερο επίπεδο αναπτύχθηκε μια λ. σχεδόν επίσημου χαρακτήρα, που αποτέλεσε μαρτυρία των αξιών της πολιτείας· οι σχέσεις ανάμεσα στην πολιτική και στους συγγραφείς ήταν στενές και τα γράμματα αποτέλεσαν κόσμημα και συγχρόνως όργανο της εξουσίας. Στο μέσο επίπεδο δημιουργήθηκαν μεμονωμένα, λιγότερο προσιτά έργα, τα οποία συχνά είχαν μικρή απήχηση στον αιώνα τους και ανταποκρίνονταν σε ανάγκες του κοινωνικού σώματος που δεν είχαν ακόμα μορφοποιηθεί. Στο κατώτερο επίπεδο, ακολουθώντας μια αργή και σαφώς καθορισμένη από την παράδοση κίνηση, μια καθαρά λαϊκή λ., εκφραζόμενη κυρίως με το θέατρο και το τραγούδι, ήταν ο καθρέφτης των ενδιαφερόντων και των ονείρων των κατώτερων στρωμάτων. Τα τρία αυτά επίπεδα αντιστοιχούσαν σε τρεις κατηγορίες κοινού, των οποίων οι σχέσεις ποικίλλουν ανάλογα με την εξέλιξη του πολιτισμού.
Κατά έναν γενικό τρόπο, η τάξη των διανοουμένων συνδέθηκε με την κυρίαρχη τάξη, της οποίας συμβόλιζε τις αξίες, τους στόχους καθώς και τις αντιφάσεις. Στο μέτρο που οι πολιτισμοί σταθεροποιούνταν και γίνονταν πιο έντονες οι διαφορές μεταξύ των κοινωνικών ομάδων, το ρήγμα ανάμεσα στην έντεχνη και στη λαϊκή λ. μεγάλωνε· συντελούνταν επομένως αλλαγές στο επίπεδο του κοινού, οι οποίες συνδέονταν με τις γενικότερες συνθήκες της κοινωνικής ζωής, όπως η εκπαίδευση, η παραγωγή και η κυκλοφορία των έργων, οι πολιτικές συνθήκες. Έτσι, η πρώτη περίοδος του Μεσαίωνα, που χαρακτηρίστηκε από οικονομική δυσπραγία και πολιτική αναταραχή, δεν ήταν λογοτεχνικά δημιουργική, επειδή το καλλιεργημένο κοινό είχε εκλείψει. Όπως και στην αρχαιότητα, η Δύση έζησε τότε μέσα σε μια πολιτιστικά θρησκευτική ατμόσφαιρα: οι αληθινοί διανοητές ήταν οι κληρικοί, οι άνθρωποι δηλαδή με εκκλησιαστική μόρφωση, των οποίων αποστολή ήταν να διαδίδουν και να ζωντανεύουν την ευαγγελική διδασκαλία. Από τον 12o αι. οι συγγραφείς ξαναβρήκαν σταδιακά τη θέση που είχαν κατά την αρχαιότητα. Η λ. έπαψε τότε να είναι αυστηρά κληρική και ανακάλυψε και πάλι, μέσω της ποίησης και του μυθιστορήματος, τον εξωθρησκευτικό λυρισμό ή τον ρεαλισμό. Ο αρχικός διάλογος του ανθρώπου με τον Θεό μετεξελίχθηκε στη συνέχεια σε διάλογο του ανθρώπου με τον εαυτό του.
Η αφετηρία της νεότερης λ. χρονολογείται στα τέλη του 15ου και στις αρχές του 16ου αι., την περίοδο κατά την οποία η δύναμη της γραφής εμφανίστηκε με τέτοιον τρόπο ώστε έθετε υπό συζήτηση ή μάλλον άλλαζε το ίδιο το πρόσωπο της πολιτείας. Μετά την επανάσταση που προκάλεσαν η εφεύρεση της τυπογραφίας και η εφαρμογή της στη δυτική Ευρώπη, από την Οξφόρδη μέχρι την Κρακοβία οι υποδειγματικοί διανοητές της εποχής αυτής ήταν οι ουμανιστές. Ο Μακιαβέλι, ο Έρασμος, ο Τόμας Μουρ, ο Ραμπελέ θεωρούσαν ότι το κοινωνικό σώμα γράφει την ιστορία του μέσω ενός συστήματος αξιών, του οποίου η διαμόρφωση είναι έργο της λ. Με τον αγώνα τους εναντίον της πολιτικής εξουσίας, με την αντίθεσή τους προς τη θρησκευτική εξουσία εξέφραζαν τη θέλησή τους να καταστήσουν τη λ. μια δύναμη κρούσης, που να μπορεί να συγκριθεί με τη δύναμη των όπλων. Η εκδήλωση αυτή ενδιαφέροντος εκ μέρους των διανοουμένων για τα θέματα της εξουσίας και των προνομίων συνεχίστηκε με διάφορες μεταλλαγές της καλλιτεχνικής έκφρασης σε όλη τη διάρκεια του 16ου, του 17ου και του 18ου αι. Έτσι τον 16o αι. η λ. είχε εμπλακεί ορμητικά στις μεγαλύτερες συγκρούσεις της Ευρώπης: ο πρώτος από τους Γερμανούς συγγραφείς, ουσιαστικός θεμελιωτής της γερμανικής λ., ήταν ο Μαρτίνος Λούθηρος· ο Τόμας Μουρ δολοφονήθηκε ύστερα από διαταγή του Ερρίκου H’· τέλος, ο Αγκριπά ντ’ Ομπινιέ ήταν ένας πολέμαρχος που αγωνίστηκε για την υπόθεση του προτεσταντισμού. Toν 17o αι. οι διανοητές ήταν σχεδόν παντού καταδικασμένοι να ζουν στη σκιά της εξουσίας: ο Ντεκάρ (Καρτέσιος) εγκατέλειψε τη Γαλλία για να τεθεί υπό την προστασία της σουηδικής μοναρχίας· ο Κορνέιγ και ύστερα ο Ρακίνας, ο Μποσιέ ή ο Λα Φοντέν ήταν υπηρέτες της βασιλείας και, μέσω αυτών, ο κλασικισμός δεν ήταν παρά η πολιτιστική έκφραση της γαλλικής κυριαρχίας στην Ευρώπη. Μόνο μετά τον Λουδοβίκο ΙΔ’, την περίοδο που υπέστη ρήγματα το παλιό καθεστώς, οι συγγραφείς αποτέλεσαν και πάλι μη κομφορμιστικά στοιχεία του πολιτισμού. Οι σχέσεις τους με την εξουσία μεταβλήθηκαν, τα έργα γράφονταν μέσα σε μια ατμόσφαιρα ανεξαρτησίας, εναντίον της οποίας η εξουσία δεν μπορούσε να κάνει σχεδόν τίποτα. Την περίοδο της οργάνωσης μεγάλων συγκεντρωτικών κρατών σε ολόκληρη τη δυτική Ευρώπη, σχηματίστηκε συγχρόνως μια τάξη διανοουμένων, πραγματική διεθνής κοινότητα του πνεύματος, η οποία, άλλοτε σε σύγκρουση με την κατεστημένη εξουσία και άλλοτε πάλι στην υπηρεσία της κυρίαρχης κοινωνικής τάξης, διαδραμάτιζε ολοένα πιο σημαντικό ρόλο στην κίνηση της ιστορίας. Τον 18o αι., με τη φιλοσοφία του Διαφωτισμού, η λ. βρήκε την πιο ολοκληρωμένη κοινωνική της έκφραση. Προετοιμασμένη από τους Μοντεσκιέ, Βολτέρο, Ρουσό, τους εγκυκλοπαιδιστές και τον Μπομαρσέ, η Γαλλική επανάσταση μπορεί να θεωρηθεί ο θρίαμβος της αγωνιστικής λ.
Τον 19o αι., ο ευρωπαϊκός ρομαντισμός υπήρξε στον χώρο της λογοτεχνικής δημιουργίας ό,τι είχε υπάρξει στο πολιτικό και κοινωνικό πεδίο η Γαλλική επανάσταση. Χωρίς αμφιβολία, οι συγγραφείς ποτέ άλλοτε δεν έπαιξαν έναν τόσο καθοριστικό ρόλο στη ζωή της πολιτείας όσο εκείνη την εποχή. Δεν εισήγαγαν μόνο τρόπους αντίληψης ή σκέψης που τροποποιούσαν βαθιά το πνευματικό εποικοδόμημα των χωρών τους, ακολουθώντας το φωτεινό παράδειγμα των Γκέτε, Κιτς, Σέλεϊ ή Μιτσκιέβιτς· έγιναν επίσης οι φορείς μιας ορισμένης αλήθειας, και προς αυτούς στράφηκαν οι νέες γενιές που ενδιαφέρονταν να μετάσχουν ενεργά στην κίνηση του αιώνα. Αν ο πολιτικός ρόλος ενός Σατομπριάν ή ενός Λαμαρτίνου ήταν περισσότερο ανεκδοτικός παρά πραγματικός, ο αντίστοιχος του Ουγκό στη Γαλλία, του Μαντσόνι ή του Καρντούτσι στην Ιταλία, αργότερα του Γκόργκι στη Ρωσία, του Ζολά και του Μπαρές στη Γαλλία, απέδειξε την ιδιαίτερη θέση που η κοινωνία αναγνώρισε στη λ. Εμφανίστηκε στο λογοτεχνικό έργο κάποια διολίσθηση προς τη ρητορική (η οποία είχε κυριαρχήσει απόλυτα στην πολιτική ζωή κατά την επανάσταση)· η διολίσθηση αυτή κατέστησε τους ποιητές και τους μυθιστοριογράφους του 19ου αι. πραγματικούς διαδόχους των ρητόρων της επανάστασης. Δεν είναι τυχαίο ότι η εξορία του Βικτόρ Ουγκό συμβόλιζε, περισσότερο από κάθε άλλο γεγονός, τη συντριβή της Β’ Δημοκρατίας από τον Ναπολέοντα Γ’· ούτε είναι τυχαίο επίσης ότι ο Ζολά αντιπροσώπευε στην υπόθεση Ντρέιφους τον μακροχρόνιο αγώνα των δημοκρατικών για τη δικαιοσύνη και την αλήθεια.
Με την είσοδο του 20ού αι. ο ρόλος των συγγραφέων εξακολούθησε να μειώνεται· δεν ήταν πια τα λογοτεχνικά κείμενα που χρησίμευαν ως φορείς για την πληροφόρηση ή την αμφισβήτηση στους κόλπους του κοινωνικού σώματος. Η ανάπτυξη των μέσων μαζικής ενημέρωσης, του Τύπου, του κινηματογράφου και της τηλεόρασης, συνέτριψε αυτό που για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα ήταν το προνόμιο της λ. και το οποίο συνίστατο στο να ενδυναμώνει και να μορφοποιεί τις επιδιώξεις της κοινότητας. Και αν οι συγγραφείς εξακολουθούν να ενδιαφέρονται, συχνά με πάθος, για τα πολιτικά και τα κοινωνικά προβλήματα, αν στα μάτια μερικών από αυτούς δεν υπάρχει παρά λ. που να ασχολείται με τη ζωντανή ιστορία, πρέπει ωστόσο να αναγνωριστεί ότι η πραγματική και άμεση επίδραση των βιβλίων στην κοινή γνώμη ή στα γεγονότα γίνεται ολοένα λιγότερο εμφανής. Αυτό αποκαλύπτει η μελέτη των βιομηχανικών κοινωνιών. Γενικά, όμως, η λ. εξακολουθεί να δίνει πνοή στις σύγχρονες ευαισθησίες. Και αν για τον Όμηρο η ποίηση ήταν κυρίως δημιουργός μύθων, η λ. παραμένει πιστή έως έναν βαθμό στον αρχικό προορισμό της, που είναι, σύμφωνα με τα λόγια του Μαλαρμέ, να δίνει καινούργιο νόημα στις λέξεις του πλήθους.
Ο Γάλλος μυθιστοριογράφος του 19ου αι. Εμίλ Ζολά.
Ο Μαρτίνος Λούθηρος θεωρείται ο θεμελιωτής της γερμανικής λογοτεχνίας.
Μικρογραφία από ένα χειρόγραφο του περίφημου ινδικού λογοτεχνικού έργου «Ραμαγιάνα» (Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο).
* * *η (Μ λογοτεχνία) [λογοτέχνης]η καλλιέργεια τού έντεχνου λόγουνεοελλ.1. το σύνολο τών λογοτεχνικών έργων έθνους, χώρας, εποχής (α. «ελληνική λογοτεχνία» β. «η λογοτεχνία τής Αναγέννησης»)2. το σύνολο τών λογοτεχνών μιας χώρας ή μιας εποχής3. φρ. «προφορική λογοτεχνία» — σύνολο μύθων και αφηγήσεων που έχουν διασωθεί από την παράδοση.
Dictionary of Greek. 2013.
